Drewniany kościół pw. Św. Krzyża to prawdziwa perełka wśród bukowskich zabytków i zarazem leżący najbliżej Skrzynek obiekt architektury sakralnej tak wysokiej klasy. Położony jest w zachodniej części miasta, na dawnym przedmieściu Konary. Świątynię wzniósł wojewodzic poznański Wiktor Raczyński w 1760 roku. Zastąpiła ona istniejący tu wcześniej kościół św. Wojciecha wspominany po raz pierwszy w przekazie dotyczącym pożaru z 1515 roku. Na początku XVII wieku rozbudowano i wyposażono go na nowo, jednak w połowie XVIII wieku został ostatecznie rozebrany. Pierwsza świątynia wzmiankowana pod wezwaniem św. Wojciecha i św. Krzyża stała tu już w XI lub XII wieku, jednak zdemontowano ją w 1488 roku.
Obecny kościół jest zatem trzecim z kolei wzniesionym na tym niewielkim pagórku, stanowiąc tak ważny punkt na mapie Buku, jak Wawel w Krakowie. W dawnych czasach przypuszczalnie istniało tutaj grodzisko z towarzyszącą mu piastowską osadą. Dopiero po lokacji Buku na prawie magdeburskim w 1289 roku miasto przeniesiono kilkaset metrów dalej, w miejsce obecnego rynku, a pagórek przeszedł we władanie Kościoła.
Piękny kościółek urzeka swą skromnością i historią. Budynek jest oszalowany o konstrukcji szkieletowej, wykonany z drewna modrzewiowego. Reprezentuje styl dojrzałego baroku. Zaprojektowano go na planie krzyża greckiego, a nad całością góruje pseudokopuła zwieńczona ośmioboczną wieżyczką z hełmem z latarnią na szczycie. Wnętrze wieżyczki zdobi rzeźba gołębicy i putta aniołków, a jedną z jej wschodnich zewnętrznych ścian dodatkowo wykonane z gontu serce. Od strony zachodniej trójbocznie zamknięte prezbiterium, od wschodu obszerna kruchta. Strop świątyni wspiera się na ośmiu okrągłych kolumnach, ustawionych na planie koła wyznaczającego środek budowli, co czyni ją jednym z nielicznych przykładów drewnianej architektury o założeniu centralnym. Dach łamany polski kryty gontem i łupkiem.
Bryła kościoła zachwyca, jednak prawdziwego uniesienia doznamy po przestąpieniu jego progu. Do dziś zachowała się większość oryginalnego wyposażenia w stylu rokoko. Pierwotnie wnętrze było udekorowane bogatszą niż obecnie polichromią i utrzymane w jaśniejszej tonacji. Centralne miejsce zajmuje barokowy ołtarz, którego głównym elementem jest późnogotycki (przełom XV/XVI wieku) krucyfiks pochodzący prawdopodobnie z wcześniejszego kościoła stojącego w tym miejscu. Krzyż otacza wyrzeźbiona w drzewie barokowa draperia i rzeźby. Podstawę (antepedium) ołtarza stanowi oryginalna dekoracja wykonana z drewnianych klocków imitujących skalne lapidarium – zapewne Golgotę, na której ustawiono krzyż. Ołtarz główny zdobi wiele pięknych rzeźb, aniołków i puttów, jak również detali wyobrażających lwa, smoka, gołębicę, węże oraz motywy roślinne. Wzrok przyciąga misternie rzeźbione tabernakulum, wewnątrz którego kryje się obrotowy tron boży.
Wnętrze wypełniają również cztery ołtarze boczne z obrazami: Przemienienia Pańskiego, Madonny Sykstyńskiej, Anioła Stróża oraz św. Izydora – patrona rolników, którego doroczny odpust jest obchodzony w maju. Na uwagę zasługuje ołtarz świętych męczenników, patronów licznego niegdyś cechu obuwników – Kryspina i Kryspiniana.
Cenny element wystroju stanowi także rokokowa ambona, piaskowcowa kropielnica z XVI wieku w kruchcie oraz drewniany balkon chóralny ze zdobiącą go polichromią przedstawiającą chór anielski. Strop mieści cztery sceny z życia św. Wojciecha: przybycie do Prusów, śmierć męczeńską, wykupienie ciała i chwałę ołtarza. Kult ten nawiązuje zapewne do wcześniejszego wezwania stojących w tym miejscu kościołów św. Wojciecha.
W latarni przedstawiono ponadto postacie śś. Kazimierza, Jadwigi i Stanisława.
Warto także wspomnieć o dwóch epitafiach. Pierwszego, kamiennego szukać należy na północnej ścianie kościoła. Zostało ono ufundowane „przez wdzięcznych stypendystów” Agnieszce Marcinkowskiej – matce dr. Karola Marcinkowskiego pochowanej pod kościołem. Karol Marcinkowski przyjeżdżał często na koniu do swojej matki i siostry Werczyńskiej zamieszkałych w Buku. Drugie z 1795 roku znajduje się wewnątrz kruchty
i poświęcone jest szlachcicowi Stanisławowi Baranowiczowi, pochowanemu być może w geście pokuty pod progiem kościoła.
W 1966 roku świątynia na milenium chrztu Polski otrzymała nową szatę. Polichromię znacznie przemalowali Teodor Szukała i Henryk Kot. Naprawiono również ściany i sufit, wykonano dwa nowe profile dachowe, wprawiono dwa nowe okna. W następnych latach dokonano kolejnych napraw i udogodnień, np. wieża kościoła została pokryta blachą cynkową, założono instalację głośnikową, zakupiono 23 nowe ławki z modrzewia. W 2020 roku kościół odrestaurowano w ramach projektu renowacji 10 drewnianych kościołów Archidiecezji Poznańskiej, współfinansowanego ze środków UE.
Obecnie kościół pełni funkcję kaplicy cmentarnej, można go zwiedzać przy okazji okazjonalnych nabożeństw lub po wcześniejszym umówieniu.
Sposoby dotarcia do kościoła św. Krzyża:
- pociągiem z pobliskiej stacji Otusz do stacji Buk (jeden przystanek); stąd dojście około 2 kilometrów przez miasto, bez szlaku
- rowerem lub autem – wzdłuż drogi wojewódzkiej 306 Stęszew-Buk lub lokalną przez Otusz, około 6 kilometrów
Przydatne linki:
- materiał wideo o kościele św. Krzyża został zrealizowany w 2021 roku przez TVP3
- strona sanktuarium w Buku
tekst i fot. Bartosz Świątek
