Buk to niewielkie miasteczko, leżące na południowo-zachodnim skraju powiat poznańskiego, kilka kilometrów od Skrzynek. To jedno z najstarszych miast w Wielkopolsce, kryjące szereg zabytków i ciekawą historię. Interesującym i zabytkowym miejscom w Buku poświęcone zostaną osobne wpisy. Tym razem skupimy się na bukowskich cmentarzach, które warto odwiedzać nie tylko późną jesienią. Osobliwością samą w sobie jest to, że tak małe miasto posiada aż trzy cmentarze, a jeśli doliczyć do nich jeszcze położony tuż za granicami miasta cmentarz żydowski, to jest ich aż cztery! Wizyta na cmentarzach pozwoli zaczerpnąć dużego łyku historii, jako że pochowani są tam powstańcy wielkopolscy i inni zasłużeni ludzie. To też okazja do podziwiania sztuki sepulkralnej oraz ciekawego drzewostanu.
Cmentarz św. Krzyża
Najcenniejszą miejscową nekropolią jest położony przy ul. Bohaterów Bukowskich w zachodniej części miasta zabytkowy cmentarz św. Krzyża, zwany lokalnie małym cmentarzem. Jego centralne miejsce zajmuje zbiorowa mogiła Powstańców Wielkopolskich 1918/1919 oraz Kosynierów Bukowskich z 1848 r. Ufundowany w dwudziestoleciu międzywojennym nagrobek został z czasem rozbudowany i przybrał formę okazałego murowanego pomnika ozdobionego dwoma wieńcami laurowymi i czterema pilastrami zwieńczonymi wazonami. Na środkowej części pomnika widnieje tablica z napisem: „Z naszych kości powstaną mściciele 1848-1948”. Z przodu umieszczono sarkofag, na którym znajduje się metalowy odlew krzyża powstańczego oraz tablice z napisami: „Za Wiarę i Ojczyznę” oraz „Poległym bohaterom cześć”. Mogiłę urządzono w 1926 r. i po zniszczeniu przez hitlerowców zrekonstruowano w 1967 r.
W ostatnich latach pomnik wzbogacono o miniaturową kopię rzeźby Powstańca Wielkopolskiego autorstwa Romana Czeskiego. Oryginał rzeźby dłuta Józefa Kotkowskiego został odsłonięty w 1928 r. na placu Stanisława Reszki w Buku i przetrwał zaledwie do 1939 r., kiedy to został rozebrany przez niemieckiego okupanta.
Przed pomnikiem powstańców wielkopolskich pochowani są rozstrzelani (na boisku „Sokoła” w Buku) 10 X 1939 r. przez hitlerowców powstańcy wielkopolscy Franciszek Górczak i Teofil Matyasik oraz uczestniczący w wydarzeniach powstańczych w Poznaniu ks. Antoni Chilomer, miejscowy proboszcz.
Na cmentarzu św. Krzyża spoczywają ponadto m.in.:
- powstańcy styczniowi;
- kapitan Witold Wegner, komendant i dowódca kompanii bukowskiej w powstaniu wielkopolskim, który został rozstrzelany w Wilnie podczas wojny polsko-bolszewickiej;
- żołnierz napoleoński Stanisław Kaczmarek;
- landrat bukowski Franciszek Szubert;
- Regina Wańkowicz – siostra Melchiora Wańkowicza, którą pisarz ciepło i obszernie wspomina w swoim „Zielu na kraterze”;
- dr Lech Siuda – Wielkopolanin roku 1992, prywatnie kolekcjoner malarstwa współczesnego, a także przyjaciel Wisławy Szymborskiej, która za jego przyczyną kilkukrotnie gościła w Buku;
- Agnieszka z Kopickich Marcinkowska – matka dr. Karola Marcinkowskiego;
- Elżbieta Cicha – honorowy członek PTTK i opiekun Izby Muzealnej Ziemi Bukowskiej;
- Józef Grobelny – lekarz medycyny, generał brygady, powstaniec wielkopolski;
- Wacława Koperska – powstaniec wielkopolski, pielęgniarka, członek AK, były więzień obozu koncentracyjnego Żabikowo i Ravensbruck-Mauthausen;
- członkowie rodziny Niegolewskich wraz z Wandą z Wężyków – patronką Kół Włościanek w Wielkopolsce; zwraca uwagę ich monumentalne mauzoleum rodowe z 1908 roku.
Na tym usytuowanym na dawnym przedmieściu Konary cmentarzu znajduje się również drewniana dzwonnica z 1757 r., kryta oryginalnym gontem oraz niewielka kamienna figura Ecce Homo („Oto człowiek”) z 1762 r., przedstawiająca Chrystusa ubiczowanego i cierniem ukoronowanego. Nekropolia kryje także stare nagrobki i inne okazałe kaplice grobowe (np. rodziny Jaszyków). Cmentarz oraz kościół św. Krzyża są oazą ciszy i malowniczości, wkomponowaną w siatkę małych uliczek.
Cmentarz św. Rocha
Największy bukowski cmentarz (nazywany też dużym cmentarzem) położony przy ul. św. Rocha skrywa wiele ciekawych przykładów sztuki sepulkralnej. Warto odkryć choćby część z nich w czasie samodzielnej eksploracji. Spoczywają tu liczni uczestnicy powstania wielkopolskiego, m.in. płk. Kazimierz Zenkteler ps. „Warwas” – dowódca frontu zachodniego wspomnianego powstania, naczelny dowódca III-go powstania śląskiego 1921 roku, kawaler orderu Virtuti Militari. 27 grudnia 2001 roku złożono jego prochy w grobowcu rodzinnym, które zostały wcześniej ekshumowane z miejsca pierwotnego pochówku w Jędrzejowie, o czym informuje umieszczona na grobowcu czarna tablica kamienna.
Nekropolia jest też miejscem spoczynku lekarzy i innych ważnych dla lokalnej społeczności osobistości, np. księdza Stanisława Nizińskiego, proboszcza bukowskiego w latach 1906-1933.
Cmentarz Zmartwychwstania Pańskiego
Tuż poza granicami miasta, przy szosie w kierunku Niegolewa, znajduje się najmniejszy i najmłodszy bukowski cmentarz, położony na skłonie polodowcowego pagórka, wśród rozległych pól. Zamysł jego powstania pojawił się w latach 70. XX w., ponieważ dwa dotychczasowe cmentarze wewnątrz miasta, z racji wzrostu liczby mieszkańców Buku i okolicznych wiosek, stały się niewystarczające do przyjęcia zwiększonej liczby zmarłych. Początkowo miał to być cmentarz komunalny, lecz władze miejskie ostatecznie przekazały go pod zarząd Kościoła.
Na cmentarzu brak zabytkowych nagrobków, ale teren zdobi za to ponad 400 krzewów ozdobnych i kilkadziesiąt drzew. Pochowane są tu siostry ze Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo oraz zasłużony ks. Infułat Teofil Ratajczak, proboszcz i dziekan bukowski, protonotariusz apostolski. Na najwyższym miejscu cmentarza stoi żelazny krzyż o wysokości 8 metrów. Uwagę zwraca także modernistyczna bryła kaplicy cmentarnej z kostnicą, projektu poznańskich architektów: Lecha Sternala i Henryka Marcinkowskiego. Budowę rozpoczęto w 1982 r., przy zaangażowaniu wielu osób, w tym mieszkańców wiosek w czynie społecznym. Konstrukcję stalową, na której wspiera się dach z wieżyczką, osadzono na miejscu za pomocą specjalnego dźwigu, jednak przedsięwzięcie okazało się fiaskiem – całość runęła na ziemię. Dopiero druga próba po przeróbce konstrukcji zakończyła się sukcesem. Kaplicę poświęcono 28.10.1990.
Cmentarz żydowski
Najrzadziej odwiedzanym i najmniej znanym bukowskim miejscem wiecznego spoczynku jest cmentarz żydowski położony poza granicami miasta (około 1,5 km od centrum, pośród pól, pomiędzy drogą do Tomiczek i kompleksem leśnym), formalnie na terenie Wielkiej Wsi. Jego historyczne granice są prawdopodobnie częściowo tożsame ze współczesnym ogrodzeniem, a częściowo wyznaczone przez zadrzewienie. W przeszłości cmentarz służył bukowskiej wspólnocie żydowskiej. Data założenia nie jest pewna, powstał prawdopodobnie w pierwszej połowie XIX wieku. W drugiej połowie XIX w. i pierwszych dziesięcioleciach XX w. obsługiwało go bractwo pogrzebowe, zwane formalnie Izraelickim Towarzystwem Charytatywnym i Pogrzebowym.
Kirkut został zdewastowany przez Niemców podczas II wojny światowej. Destrukcja postępowała po 1945 roku. Zainteresowanie cmentarzem pojawiło się w drugiej połowie lat 80. XX w., wraz z renowacją synagogi w Buku, należącej do najcenniejszych w Wielkopolsce. Wówczas, staraniem Fundacji Rodziny Nissenbaumów, na cmentarzu przeprowadzono prace porządkowe, w których uczestniczyli członkowie m.in. Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Dobroczynnego. Niestety, obecnie trwa dalsza dewastacja terenu kirkutu, co czyni go najgorzej zachowanym obiektem z serii bukowskich judaików.
Do naszych czasów zachowały się nieliczne macewy w różnym stanie zachowania (w większości destrukty, wykonane z piaskowca w formie stel i małych form rzeźbiarskich) oraz część ogrodzenia, które zostało prawdopodobnie skradzione przez złomiarzy. Historyczny charakter mają także elementy starodrzewu. Przy wejściu umieszczony jest napis: „Cmentarz żydowski w Buku, zniszczony przez hitlerowców w czasie II wojny światowej, zamknięty dla celów grzebalnych”.
